Czy ZUS może kwestionować podstawę wymiaru składek? Problem postawiony w tytule dzisiejszego artykułu jest bardzo doniosły i wie o tym każdy, kto choć raz miał bliższy kontakt z kontrolą prowadzoną przez ZUS. Twierdząca odpowiedź na zadane pytanie daje ZUS dodatkową możliwość kwestionowania zasadności dokonywanych wypłat świadczeń z Funduszu. Co więcej taka kompetencja tworzy jeszcze większą niepewność co do prawa po stronie ubezpieczonych. ZUS może bowiem uznać, że podstawa wymiaru składek pracownika/przedsiębiorcy jest nieprawidłowa i obniżyć ją do minimalnego wymiaru, co będzie skutkować wydaniem kolejnej decyzji o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń liczonych od zadeklarowanej wyższej podstawy wymiaru.
Czy ZUS może kwestionować podstawę wymiaru składek?
Praktycznie skutki zakwestionowania podstawy wymiaru składek przez ZUS są bardzo zbliżone do sytuacji, w której ZUS uznaje umowę o pracę za pozorną czy stwierdza, że prowadzona dg jest fikcyjna.
Możliwość ustalania przez ZUS podstawy wymiaru składek była przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego na skutek pytania prawnego, z którym zwrócił się Sąd Okręgowy w Częstochowie (sprawa zakończona wyrokiem TK z dnia 29.11.2017 r., sygn. akt: P 9/15).
Zdaniem pytającego sądu, sytuacja, w której ZUS kreuje (za przyzwoleniem sądów) kompetencje oraz ustala adhoc podstawę daniny publicznej, narusza art. 7 Konstytucji (zasadę praworządności). Zasada legalizmu wymaga precyzyjnej, jasnej i kompletnej podstawy stosowania prawa i wydawania decyzji, a literalna i systemowa wykładnia zaprzecza możliwości uznania kompetencji ZUS do ustalania właściwego wynagrodzenia.
Równocześnie Sąd Okręgowy w Częstochowie uznał za naruszenie zasady równości to, że kwestionowana regulacja kreuje dla ZUS kompetencję do ustalania wysokości podstawy wymiaru składki pracownika, a nie stanowi takiej podstawy w odniesieniu do weryfikacji podstawy składki płatnika prowadzącego działalność gospodarczą.
W związku z różnicą tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym, którą dostrzegł sąd pytający, dla większej przejrzystości artykułu w dalszej części odrębnie przedstawimy kwestię możliwości weryfikacji podstawy wymiaru składek dla pracowniczego tytułu ubezpieczenia oraz ubezpieczenia z dg.
Weryfikacja podstawy wymiaru składek pracownika
Jeśli chodzi o pracowniczy tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym, Trybunał Konstytucyjny zaaprobował ukształtowane w tym zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego. TK stwierdził, że „wynikająca z umowy o pracę wysokość wynagrodzenia wprost determinuje wysokość świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, finansowanych ze środków publicznych. To z tego właśnie powodu, analiza postanowień umowy o pracę musi uwzględniać również interes publiczny”.
TK podzielił pogląd wyrażony w uchwale SN o sygn. akt: II UZP 2/05, że „w prawie pracy obowiązuje zasada swobodnego kształtowania postanowień umownych, lecz nie jest też sporne, że wolność kontraktowa realizuje się tylko w takim zakresie, w jakim przewiduje to obowiązujące prawo. Jakkolwiek (…) umówienie się o wyższe od najniższego wynagrodzenie jest dopuszczalne, gdyż semiimperatywne normy prawa pracy swobodę tę ograniczają tylko co do minimum świadczeń należnych pracownikowi w ramach stosunku pracy, to należy pamiętać, że autonomia stron umowy w kształtowaniu jej postanowień podlega ochronie jedynie w ramach wartości uznawanych i realizowanych przez system prawa, a strony obowiązuje nie tylko respektowanie własnego interesu jednostkowego, lecz także wzgląd na interes publiczny”. TK przytoczył przepisy prawa, z których wywodzi zasady na podstawie których kształtuje się stosunek umowy, w tym umowę o pracę – jest to art. 3531 Kodeksu cywilnego (Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego) mający zastosowanie do umów o pracę w związku z odesłaniem z art. 300 Kodeksu pracy. TK powołał się ponadto na art. 58 Kodeksu cywilnego, który „pozwala na uściślenie, że postanowienia umowy o pracę sprzeczne z ustawą albo mające na celu jej obejście są nieważne (…) a sprzeczne z zasadami współżycia społecznego – nieważne bezwzględnie”.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego:
„w świetle Konstytucji, wysokość wynagrodzenia umownego, rzutującego na podstawę wymiaru składek, może i powinna podlegać weryfikacji z uwagi na wskazany wyżej publicznoprawny charakter stosunku ubezpieczeniowego. Nie budzi wątpliwości interes prawny państwa, w tym wypadku reprezentowanego przez ZUS, w zapobieżeniu różnorakim próbom wyłudzenia świadczeń nienależnych albo zawyżonych i stąd – akceptowane przez sądy – powoływanie się na pozorność niektórych umów o pracę (gdy na przykład pracownik w ogóle jej nie świadczy; jak wynika z analizy orzecznictwa jest to najczęstsza przyczyna podważenia umowy o pracę) albo podważanie ich elementów (gdy pracownikowi – zgodnie z umową – przysługuje wynagrodzenie w wysokości na przykład 8 tys. zł, a jego realne wynagrodzenie wynosi na przykład 3 tys. zł)”
Powyższy pogląd TK o zgodności z Konstytucją zakwestionowanych w pytaniu prawnym przepisów ugruntował tylko stanowisko wyrażane uprzednio w orzecznictwie sądów ubezpieczeń społecznych o dopuszczalności ingerencji ZUS w podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z pracowniczego tytułu ubezpieczenia.
Powszechnie obecnie przyjmuje się, że ZUS (a także i sądy) mają kompetencje do tego aby weryfikować podstawę wymiaru składek przy umowie o pracę. Taki pogląd odnajdziemy dla przykładu w wyroku SN z dnia 30.01.2019 r., I UK 10/18, gdzie sąd uznał, że:
„W ramach art. 41 ust. 12 i 13 z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 300) możliwe jest zanegowanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych – bez jednoczesnej ingerencji w treść umowy i bez zastępowania stron stosunku pracy w kształtowaniu pracowniczych uprawnień płacowych – wysokości ustalonego przez strony umowy o pracę wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, iż zostało ono wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art. 58 KC)”
Ingerencja ZUS w podstawę wymiaru składek przy DG
Dużo bardziej ciekawa i niejednoznaczna jest sytuacja osób podlegających ubezpieczeniom społecznym z tytułu wykonywanej działalności gospodarczej.
Analiza stanowisk złożonych przez różne organy państwa przy rozpatrywaniu przez TK pytania prawnego daje ciekawy punkt odniesienia.
Prezes ZUS przedstawił stanowisko, w którym wyjaśnił, że ZUS nie kwestionuje podstaw wymiaru składek osób prowadzących działalność gospodarczą, ponieważ w stosunku do tej grupy ubezpieczonych ustawa systemowa zawiera odmienną – niż w odniesieniu do pracowników – konstrukcję podstawy wymiaru składek. Stanowi ją kwota zadeklarowana – bez względu na wysokość osiąganych z działalności przychodów czy dochodów – która jedynie musi się mieścić w granicach ustawowych. Na dokumentach rozliczeniowych nie jest wykazywany dochód przedsiębiorcy, a jego wysokość nie ma znaczenia dla ustalenia podstawy wymiaru składek, podczas gdy podstawę wymiaru składek pracowników stanowi faktyczny przychód. Zarazem podstawą prowadzenia działalności gospodarczej jest wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, a nie umowa, której ważność podlegałaby ocenie w świetle przepisów KC.
Z kolei Prokurator Generalny w przedstawionym poglądzie zwrócił uwagę na zróżnicowanie obu tytułów podlegania ubezpieczeniom społecznym i uznał pogląd wyrażony przez SN w uchwale składu 7 sędziów sygn. akt: II UZP 1/10 o braku możliwości kwestionowania przez ZUS zadeklarowanej przez przedsiębiorcę podstawy wymiaru składek.
Bardzo ciekawe stanowisko przedstawił Marszałek Sejmu, który uznał że „sytuacja przedsiębiorców tym różni się od sytuacji pracowników, że przepis prawa – wyraźnie zezwalający na zadeklarowanie podstawy wymiaru składek do poziomu 250 % przeciętnego wynagrodzenia – ma charakter iuris cogentis. Wyraźne ustawowe zezwolenie na zadeklarowanie podstawy wymiaru składek w widełkowo określonych granicach – w oderwaniu od jakichkolwiek mierników (jak przychód czy wynagrodzenie), samo w sobie wyklucza możliwość weryfikacji tej kwoty przez ZUS”.
W zasadzie wszystkie podmioty przedstawiające swoje zdanie Trybunałowi Konstytucyjnemu zakwestionowały możliwość weryfikacji przez ZUS podstawy wymiaru składek deklarowanych przez przedsiębiorców.
Na takim stanowisku stanął również Trybunał Konstytucyjny. TK oparł się na poglądzie wyrażonym w orzecznictwie SN – uchwale 7 sędziów z 21.04.2010 r., sygn. akt II UZP 1/10 – zgodnie z którym: ZUS nie ma prawa kwestionować wysokości kwoty zadeklarowanej przez ubezpieczonego przedsiębiorcę jako podstawy wymiaru składek, jeśli tylko mieści się ona w granicach określonych w ustawie.
Gdzie jest zatem ta zapowiadana na wstępie ‘niejednoznaczność’? Skoro mamy uchwałę składu 7 sędziów SN, orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, wypowiedzi Marszałka Sejmu, Ministra Pracy i Polityki Społecznej, Prokuratora Generalnego i samego Prezesa ZUS?
Otóż analiza aktualnego orzecznictwa Sądu Najwyższego pokazuje, że w sprawie przedsiębiorców sprawa nie jest tak oczywista. W wielu orzeczeniach SN dopuścił możliwość ingerencji ZUS w podstawę wymiaru zasiłku dla osób prowadzących działalność gospodarczą. W wyroku z dnia 5.09.2018 r., sygn. akt: I UK 208/17 SN uznał prawo ZUS do weryfikacji podstawy wymiaru składek przedsiębiorców:
„W razie potencjalnego sądowego ustalenia podlegania spornemu tytułowi ubezpieczeń społecznych dopuszczalna jest w tym samym postępowaniu sądowa weryfikacja zadeklarowanej, a w szczególności oczywiście zawyżonej podstawy wymiaru składek, która decyduje o wysokości świadczeń z ustalonego ubezpieczenia w sposób respektujący nie tylko przepisy i zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym, ale także zasady solidaryzmu, transparentności i przejrzystości sprawiedliwego systemu oraz funduszu ubezpieczeń społecznych. Jeżeli zatem materiał dowodowy zawiera istotne elementy wymagane do sądowego zweryfikowania kontrowersji dotyczących podlegania spornemu określonemu tytułowi ubezpieczeń społecznych z deklarowaną podstawą wymiaru składek i spodziewanymi z tego tytułu wysokimi świadczeniami z ubezpieczenia społecznego, to sądy ubezpieczeń społecznych są uprawnione do korygowania zadeklarowanej wysokości składek, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostały one opłacone w ewidentnie zawyżonej wysokości z zamiarem oczywistego obejścia prawa w celu nabycia świadczeń w nienależnej wysokości”
Jak Sąd Najwyższy doszedł do tego poglądu? SN w tej sprawie posłużył się cytowanym wyrokiem TK, uznając że zgodność z Konstytucją badanych przez TK przepisów oznacza legalność kontroli oraz korygowania przez organ ubezpieczeń społecznych zawyżonych podstaw wymiaru składek z każdego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym. Teza dosyć karkołomna zważywszy na fakt, że sam TK wypowiedział się o BRAKU MOŻLIWOŚCI KWESTIONOWANIA PRZEZ ZUS PODSTAWY WYMIARU SKŁADEK PRZY DG CYTUJĄC SIÓDEMKOWĄ UCHWAŁĘ SN.
Jak wskazał w uzasadnieniu swojego kontrowersyjnego orzeczenia SN, „w kwestii możliwości sądowej weryfikacji wysokości adekwatnej podstawy wymiaru składek i spodziewanych świadczeń ze spornego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym Sąd Najwyższy miał na uwadze, że decyzja o odmowie objęcia spornym tytułem podlegania ubezpieczeniom społecznym oznacza w istocie rzeczy (co najmniej implicite) ustalenie podstawy wymiaru składek w „zerowej” wysokości. Dlatego w razie potencjalnego sądowego ustalenia podlegania spornemu tytułowi ubezpieczeń społecznych dopuszczalna jest w tym samym postępowaniu sądowa weryfikacja zadeklarowanej, a w szczególności oczywiście zawyżonej podstawy wymiaru składek”. Również ten argument SN nie zasługuje naszym zdaniem na aprobatę. Takie działanie sądów prowadziłoby do naruszenia podstawowego prawa strony, jakim jest prawo do obrony. Bardzo ‘swobodna’ wykładnia przepisów przez SN jest niebezpieczna dla porządku prawnego. Może się bowiem okazać, że w sprawie, w której ZUS wydał decyzję o niepodleganiu ubezpieczeniom społecznym z uwagi na fikcyjność dg, sąd orzekający przychyli się do odwołania od decyzji uznając brak fikcyjności jednocześnie – niejako przy okazji – obniży podstawę wymiaru składki. Byłaby to sytuacja kuriozalna, którą jednak jak widać aprobuje w swoim orzeczeniu SN.
____
W obliczu pojawiających się orzeczeń Sądu Najwyższego dopuszczających możliwość ingerencji ZUS w podstawę wymiaru składek z działalności gospodarczej niezbędne jest ostateczne rozstrzygnięcie tego zagadnienie bądź to w drodze kolejnej uchwały SN podjętej w powiększonym składzie lub też poprzez skierowanie pytania prawnego przez sąd do Trybunału Konstytucyjnego. Na obecną chwilę nie da się udzielić jednoznacznej odpowiedzi czy ZUS (sąd) ma prawo do weryfikacji podstawy wymiaru składek przedsiębiorcy.
CZYTAJ TERAZ: ZUS OBNIŻA PODSTAWY WYMIARU SKŁADEK PRZEDSIĘBIORCOM
Skontaktuj się z PRAWNIKIEM ZUS:
Adwokat ZUS. Radca prawny ZUS. Prawnik od spraw ZUS. Działamy na terenie całej Polski.
Pomagamy na każdym etapie sporu z ZUS:
- porady prawne w sprawach ZUS
- kontrola / postępowanie wyjaśniające ZUS
- odwołanie od decyzji ZUS
- apelacja od wyroku sądu 1. instancji
- skarga kasacyjna w sprawach ZUS
Kancelaria prawna specjalizująca się w sporach z ZUS.
Zapytaj o ofertę – wycena zlecenia przeprowadzana jest za darmo.
Napisz / zadzwoń:
tel.: 502-619-281
e-mail: kancelaria@zawartka.pl
OBEJRZYJ WYSTĄPIENIA PRAWNIKA OD ZUS NA SEJMOWEJ PODKOMISJI W SPRAWIE KOBIETY KONTRA ZUS
ZOBACZ TERAZ: KANCELARIA WYGRYWA SPRAWĘ Z ZUS
SZYBKI KONTAKT Z PRAWNIKIEM ZUS PRZEZ FORMULARZ KONTAKTOWY:
