W sytuacji gdy zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności, ubezpieczony ma prawo zwrócić się do ZUS z wnioskiem o odstąpienie przez organ od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części. ZUS ma obowiązek taki wniosek rozpatrzyć i wydać w tym przedmiocie decyzję.
Decyzje wydawane przez ZUS w sprawach odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń należą do kategorii decyzji uznaniowych co oznacza, że w razie występowania po stronie ubezpieczonego szczególnej sytuacji organ może, lecz nie musi odstąpić od żądania zwrotu. Decyzje te choć uznaniowe, nie mogą być jednak dowolne, co oznacza, że odnosić się one muszą do realiów konkretnej sprawy i uwzględniać wszystkie związane z nią okoliczności.
Decyzje w sprawach umorzenia należności wydawane przez ZUS podlegają kontroli przez sąd właściwy, czyli w pierwszej instancji przez sąd okręgowy. Sąd bada nie tylko zgodność decyzji wydanej przez ZUS z prawem, ale co więcej rozważa również jej słuszność i celowość. Zatem zakres rozpoznania sądu ubezpieczeń społecznych odnosi się także do zasadności decyzji organu rentowego.
Odstąpienie przez ZUS od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń jest instytucją wyjątkową, ‘ostatnią deską ratunku’ dla osoby, która jest zobowiązana do zwrotu świadczeń.
Szczególnie uzasadnione okoliczności
Aby móc wystąpić z wnioskiem o odstąpienie od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń trzeba wykazać, że w danej sprawie zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności. To bardzo ogólne i ocenne sformułowanie ustawy, zostało dookreślone w orzecznictwie sądowym. Przyjmuje się, że są to okoliczności faktyczne wskazujące na wystąpienie po stronie ubezpieczonego takiego stanu, w którym zwrot nienależnie pobranych świadczeń uniemożliwi, bądź znacznie utrudni mu bieżące funkcjonowanie i zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Mogą to być okoliczności związane ze stanem zdrowia (zobowiązanego do zwrotu świadczeń lub członka jego rodziny), brakiem pracy, tragicznym zdarzeniem losowym oraz sytuacją rodzinną, czy wiekiem osoby zobowiązanej do zwrotu świadczeń. Ponadto za szczególnie uzasadnione okoliczności uznaje się brak majątku, z którego możliwe byłoby dochodzenie od osoby zobowiązanej zwrotu świadczeń. Ogólnie rzecz ujmując w orzecznictwie podkreślono, że dokonując oceny występowania „szczególnych okoliczności” należy kierować się stanem majątkowym i rodzinnym dłużnika, jak też realną możliwością zwrotu, w tym możliwością podjęcia pracy pozwalającej na zwrot świadczeń (tak m.in. Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 5.04.2018 r., sygn. akt: III AUa 43/18, wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 10.03.2016 r., sygn. akt: III AUa 521/15 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8.03.2016 r., sygn. akt: III AUa 1703/15).
Umorzenie zaległości względem ZUS w praktyce
Nie jest łatwo uzyskać decyzję o odstąpieniu od obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Sam przepis art. 84 ust. 8 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest regulacją wyjątkową i w związku z tym nie może być interpretowany rozszerzająco. Mimo to, jak pokazuje praktyka, w wielu przypadkach wnioski są skuteczne, jeśli nie w zakresie umorzenia całej należności, to udaje się uzyskać odstąpienie od obowiązku zwrotu określonej części świadczenia np. w zakresie odsetek. Poniżej kilka przykładów pozytywnych rozstrzygnięć sądów w sprach o odstąpienie od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń:
- Sąd zmienił zaskarżoną decyzję i odstąpił od żądania zwrotu odsetek od dnia następnego po wydaniu decyzji do dnia wpływu wniosku o odstąpienie od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranego świadczenia w kwocie 471,73 zł, w pozostałym zakresie oddalił odwołanie (por. wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14.11.2017 r. sygn. akt VI U 1018/17);
- Sąd zmienił decyzję organu rentowego i odstąpił od żądania od ubezpieczonej zwrotu odsetek od nienależnie pobranego świadczenia rentowego w łącznej kwocie
321, 27 zł (por. wyrok Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 7.12.2017 r. sygn. akt XI U 1166/17); - Sąd zmienił decyzję organu rentowego i zobowiązał ZUS do odstąpienia od żądania zwrotu 50% kwoty świadczeń określonych zaskarżoną decyzją (por. wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20.03.2015 r. sygn. akt VII U 411/14);
- Sąd zmienił zaskarżoną decyzję i zobowiązał organ rentowy do odstąpienia od żądania zwrotu przez ubezpieczoną kwoty 13.501,90 zł nienależnie pobranych świadczeń z funduszu chorobowego, to jest w połowie należności wskazanej w zaskarżonej decyzji, a w pozostałej części odwołanie oddalił (por. wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 21.07.2015 r., sygn. akt VI U 508/15);
- Sąd zmienił zaskarżoną decyzję i orzekł o odstąpieniu od żądania zwrotu przez odwołującą kwoty nienależnie pobranego świadczenia w wysokości 282,72 zł (por. wyrok Sądu Okręgowego w Kaliszu z dnia 14 września 2012 r., sygn. akt: V U 1410/12).